تحلیل حکم تداخل قصاص طرف در قصاص نفس (موضوع مواد 296-299 ق.م.ا. مصوّب 92)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه فقه و حقوق اسلامی دانشگاه سمنان

2 استادیار حقوق خصوصی دانشگاه شهرکرد

چکیده

برابر مواد 296 تا 299 ق.م.ا. چنان­چه مرتکب با یک یا چند ضربه، جنایات مختلف بر اعضای کسی وارد کند، در مواردی تنها مستحقّ قصاص نفس و یا علاوه بر آن به قصاص عضو محکوم شده و در مواردی نیز، به پرداخت دیه­ کامل نفس ملزم می­شود. اما در فقه برخی از این مجازات­ها به­گونه­ دیگری مطرح شده­ که بعضاً با اصول حقوق کیفری، اطلاق آیات، اخبار و اصول عملیّه مناسب­ترند. حال سؤال این است که آیا موادّ مذکور با گزاره­های فقه اسلامی سازگارند؟ به دنبال ضرورت شرعی­سازی مقررات جزائی، نوشتار حاضر با هدف کمک به اصلاح مواد قانونی فوق اثبات کرده است به غیر از ابهامی که در ماده 298 وجود دارد این ماده و نیز ماده­ 297 مخالفتی با منابع معتبر فقهی ندارند، اما عمومیت ماده­ی 296 و ذیل ماده­ی 299، به دلیل استحکام بیش­تر مستنداتی که مخالفین در دست دارند، قابل دفاع نبوده و باید اصلاح شوند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

An Analysis of the Interference of Qisas in Organ with Qisas in Person (Subject of Articles 296-299 of 2013 IPC)

نویسندگان [English]

  • Hamid Masjedsaraie 1
  • Saeid Molavi Vardanjani 2
1 Associate Professor, Semnan University
2 assistant Professor, Shahrekord University
چکیده [English]

By virtue of the Articles 296-299 of IPC, if the perpetrator commits several crimes to the organs of a person by one or more than one strikes, the latter shall be subject to qisas in person or qisas in person plus qisas in organ and in some cases the latter shall be subject to payment of full Diyah. However, there are other punishments provided under fiqh as well, which are sometimes more consistent with principles of penal law and the provisions of the Qur’anic Verses, Hadiths and usual Amaliyah. Now the question is if the said items are consistent the propositions of the Islamic fiqh. Given the necessity of consistence of the penal laws with Shariah, Seeking to legitimize the rules of penal code, this paper aimed to amend the above mentioned articles of law and proved that except for the ambiguity involved in the Article 298, this article and the Article 297 are not inconsistent with the credible fiqh authorities. However, the generality of the Article 296 and the provisions of Article are not defendable and must be amended on the basis of the strength of most of the evidence provided by the opponents.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Non-interference
  • Qisas in organ
  • Qisas in person
  • Several strikes
  • Multiple crimes
ابن أبی جمهور أحصائی، محمد بن زین الدین‏ (1405ه.ق.)، عوالی اللئالی العزیزیّه فی الأحادیث الدینیّه، جلد سوم، چاپ اول، قم: دار سیّد الشهداء.
ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن على‏ (1413ه.ق.)، من لایحضره الفقیه، جلد چهارم، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
ابن بابویه (شیخ صدوق)، محمد بن على‏ (1409ه.ق.)، من لا یحضره الفقیه(ترجمه)، مترجم علی اکبر غفاری، محمدجواد و صدر بلاغی، جلد ششم، چاپ اول، تهران: نشر صدوق.
ابن شهر آشوب مازندرانى، محمد بن على (1379)، مناقب آل أبی طالب علیهم السلام، جلد سوم، چاپ اول، قم: علّامه.
إبن قدامه، عبدالله بن أحمد (بی تا)، المغنی، جلد نهم، بیروت: دار الکتاب العربی.
إبن قدامه مقدّسی، عبدالرحمن بن أبی عمر (بی تا)، الشّرح الکبیر علی متن المقنع، جلد نهم، بیروت: دار الکتاب العربی.
اردبیلى (مقدّس)، احمد بن محمّد‌ (1403ه.ق.)، مجمع الفائده و البرهان فی شرح ارشاد الأذهان، جلد سیزدهم، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّى، جمال الدین احمد بن محمد (1407ه.ق.)، المهذّب البارع فی شرح المختصر النافع‌، جلد پنجم، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1410ه.ق.)، ارشاد الأذهان إلى أحکام الإیمان‌، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1411ه.ق.(الف))، إیضاح الاشتباه‌، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1411ه.ق.(ب))، تبصره المتعلمین فی أحکام الدین، چاپ اول، ‌تهران: مؤسسه­ی چاپ و نشر وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى‌.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1420ه.ق.)، تحریر الأحکام الشرعیّه على مذهب الإمامیّه، جلد پنجم، چاپ اول، قم: مؤسسه­ی امام صادق علیه السلام‌.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1421ه.ق.)، تلخیص المرام فی معرفه الأحکام‌، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1413ه.ق.(الف))، قواعد الأحکام فی معرفه الحلال و الحرام، جلد سوم، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1404ه.ق.)، مبادی الوصول إلى علم الأصول‏، چاپ اول، قم: المطبعه العلمیه.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1413ه.ق.(ب))، مختلف الشیعه فی أحکام الشریعه‌، جلد نهم، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اسدی حلّی (علّامه)، حسن بن یوسف (1425ه.ق.)، نهایه الوصول الى علم الأصول، جلد پنجم،‏ چاپ اول، ‏قم‏: مؤسسه الامام الصادق(علیه السّلام).
اشتهاردی، علی­پناه (بی تا)، تقریرات فی اصول الفقه، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اشتهاردی، علی­پناه (1416ه.ق.)، مجموعه فتاوى ابن جنید‌، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
اصفهانى (فاضل هندى)، محمد بن حسن‌ (1416ه.ق.)، کشف اللثام و الإبهام عن قواعد الأحکام‌، جلد یازدهم، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
انصاری (شیخ)، مرتضی بن محمدامین (1383)، مطارح الأنظار، جلد دوم، چاپ دوم، قم: مجمع الفکر الاسلامی.
آقائی­نیا، حسین (1394)، حقوق کیفری اخصاصی جرائم علیه اشخاص (جنایات)، چاپ چهاردهم، تهران، نشر میزان.   
بروجردى، آقا حسین‏ (1386)، جامع أحادیث الشیعه، جلد سی و یکم، چاپ اول، تهران: انتشارات فرهنگ سبز.
بحر العلوم بروجردی، سیّد مهدی (1405ه.ق.)، الفوائد الرجالیه، جلد چهارم، چاپ اول، تهران: مکتبه الصادق.
بنى فضل، مرتضى بن سیف على‌ (1422ه.ق.)، مدارک تحریر الوسیله (الصّوم)، ‌چاپ اول، تهران: مؤسسه­ی تنظیم و نشر آثار امام خمینى قدس سرّه‌.
تبریزى، جواد بن على‌ (1426ه.ق.)، تنقیح مبانی الأحکام- کتاب القصاص‌، چاپ دوم، قم: دار الصدیقه الشهیده سلام الله علیها‌.
حائرى طباطبائی، سیّد على ‌(1418ه.ق.)، ریاض المسائل، جلد شانزدهم، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
حائرى طباطبائی، سیّد على (1409ه.ق.)، الشرح الصغیر فی شرح مختصر النافع (حدیقه المؤمنین)، جلد سوم، چاپ اول، قم: انتشارات کتابخانه­ی آیه الله مرعشى نجفى قدس سره‌‌.
حرّ عاملى، محمد بن حسن‏ (1409ه.ق.)، تفصیل وسائل الشیعه إلی تحصیل مسائل الشّریعه، جلد بیست و هفتم و بیست و نهم، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام‏.
حرّ عاملى، محمد بن حسن (1414ه.ق.)، هدایه الأمّه‏، جلد هشتم، چاپ اول، مشهد: آستانه الرضویه المقدسه.
حسینی حلبى (ابن زهره) حمزه بن على (1417ه.ق.)، غنیه النزوع إلى علمی الأصول و الفروع‌، چاپ اول، قم: مؤسسه­ی امام صادق علیه السلام.‌
حسینی روحانی قمّی، سیّد صادق (1412ه.ق.)، فقه الصادق علیه السلام‌، جلد بیست و ششم، چاپ اول، قم: دار الکتاب- مدرسه­ی امام صادق علیه السّلام‌.
حسینى‌عاملى، سیّد جواد (بی تا)، مفتاح الکرامه فی شرح قواعد العلاّمه، جلد دهم، چاپ اول، بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌.
حلّی (محقّق)، جعفر بن حسن (1408ه.ق.)، شرائع الإسلام فی مسائل الحلال و الحرام، جلد چهارم، چاپ دوم، قم: ‌مؤسسه اسماعیلیان. ‌
حلّی (محقّق)، جعفر بن حسن (1418ه.ق.)، المختصر النافع فی فقه الإمامیه، ‌جلد دوم، چاپ ششم، قم: مؤسسة المطبوعات الدینیّه.
حلّی (محقّق)، جعفر بن حسن (1412ه.ق.)، نکت النهایه- النهایه و نکتها‌، جلد سوم، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
حلّى (ابن ادریس)، محمد بن منصور (1410ه.ق.)، السرائر الحاوی لتحریر الفتاوى‌، جلد اول و سوم، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
حلّى، یحیى بن سعید‌ (1405ه.ق.)، الجامع للشرائع، چاپ اول، قم: مؤسسه­ی علمی سیّد الشهداء.
حمیرى، عبد الله بن جعفر (1413ه.ق.)، قرب الإسناد، النّص، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام.‏
خراسانی (آخوند)، محمدکاظم (1409ه.ق.)، کفایه الأصول، چاپ اول، قم: مؤسسه­ی آل البیت علیهم السّلام.‏
خواجوئی مازندرانی (خاتون­آبادی)، (محمد) اسماعیل (1413ه.ق.)، الفوائد الرجالیه، چاپ اول، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیّه. 
خوانسارى (محقّق)، سیّد احمد (1405ه.ق.)، جامع المدارک فی شرح مختصر النافع‌، جلد هفتم، چاپ اول، قم: مؤسسه­ی اسماعیلیان‌.
خوانسارى، آقا حسین‌ (بی تا)، مشارق الشموس فی شرح الدروس‌، چاپ اول، بیروت: مؤسسه آل البیت لإحیاء التراث.
زراعت، عباس (1394)، شرح مختصر قانون مجازات اسلامی 1392، جلد اول، چاپ چارم، تهران: انتشارات ققنوس.
سبحانی، جعفر (1424ه.ق.)، إرشاد العقول الى مباحث الأصول، جلد دوم، چاپ اول، ‏قم: مؤسسه­ی امام صادق علیه السلام.
سبحانی، جعفر (بی تا)، موسوعه طبقات الفقهاء‌، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسه­ی امام صادق علیه السلام.‌
سبزوارى، سیّد عبدالأعلى‌ (1413ه.ق.)، مهذّب الأحکام فی بیان الحلال و الحرام، جلد بیست و هشتم، چاپ چهارم، قم: مؤسسه­ی المنار.
سیورى حلّى، مقداد بن عبد الله (1404ه.ق.)، التنقیح الرائع لمختصر الشرائع، جلد چهارم، چاپ اول، قم:‌ انتشارات کتابخانه­ی آیه الله مرعشى نجفى (ره).‌
شافعی، محمد ابن إدریس (1403ه.ق.)، الأم، جلد ششم، چاپ دوم،  بیروت: دار الفکر.
صیمرى، مفلح بن حسن (حسین) (1420ه.ق.)، غایه المرام فی شرح شرائع الإسلام، جلد چهارم، چاپ اول، بیروت: دار الهادی.
طوسی، محمد بن حسن (1407ه.ق.)، تهذیب الأحکام فی شرح المقنعه للشیخ المفید، جلد دهم، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیه‏.
طوسی، محمد بن حسن (1427ه.ق.)، رجال الشیخ الطوسی، ‌چاپ سوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (1420ه.ق.)، کتاب الخلاف، جلد پنجم، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
طوسی، محمد بن حسن (1387ه.ق.)، المبسوط فی فقه الإمامیه‌، جلد هفتم، چاپ سوم، تهران: المکتبه المرتضویه لإحیاء الآثار الجعفریه.
طوسی، محمد بن حسن (1400ه.ق.)،  النهایه فی مجرد الفقه و الفتاوی، چاپ دوم، بیروت: دار الکتاب العربی. ‌
عاملى (شهید ثانى)، زین الدین بن على‌ (1410ه.ق.)، الروضه البهیه فی شرح اللمعه الدمشقیه، جلد دهم، چاپ اول، قم: کتابفروشى داورى‌.
عاملى (شهید ثانى)، زین الدین بن على‌ (1413ه.ق.)، مسالک الأفهام إلى تنقیح شرائع الإسلام، ‌ج15، چاپ اول،  قم، مؤسسه المعارف الإسلامیه‌.
عوده، عبدالقادر (بی تا)، التشریع الجنائی الاسلامی مقارنا بالقانون الوضعی، جلد دوم، بیروت: دار الکاتب العربیّ.
فرح زادی، علی اکبر و دیگران (1395)، «تداخل اسباب دیه در فقه امامیه»، مطالعات فقه و حقوق اسلامی، شماره 14، تابستان، ص 214-195.
طهرانی، شیخ آقابزرگ (بی تا)، الذریعه الی تصانیف الشیعه، جلد دوم، چاپ اول، بیروت: دار الأضواء.
کاسانی حنفی، أبوبکر بن مسعود (1409ه.ق.)، بدائع الصنائع فی ترتیب الشرائع، جلد هفتم، چاپ اول، پاکستان: المکتبه الحبیبیّه.
کلینى، محمد بن یعقوب‏ (1407ه.ق.)، الکافی، جلد هفتم، چاپ چهارم، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
مجلسى، محمدباقر (1414ه.ق.)، مرآه العقول فی شرح أخبار آل الرسول‏، جلد بیست و چهارم، چاپ دوم، تهران: دار الکتب الإسلامیه.
مجلسى، محمدباقر (1406ه.ق.)، ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، قم، جلد شانزدهم، چاپ اول، قم: کتابخانه­ی آیه الله العظمی مرعشی نجفی‏.
مجلسى، محمدتقى‏ (1406ه.ق.)، روضه المتقین فی شرح من لایحضره الفقیه، جلد دهم، چاپ دوم، قم: مؤسسه فرهنگى اسلامى کوشانبور.
مُزنی، أبو ابراهیم إسماعیل بن یحیی (بی تا)، مختصر المزنی، بیروت: دار المعرفه.
مشکینی اردبیلی، علی (1374)، اصطلاحات الأصول و معظم أبحاثها، چاپ ششم، قم: الهادی.
مظفر، محمدرضا (1430ه.ق.)، اصول الفقه، جلد اول، چاپ پنجم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
مکارم شیرازی، ناصر (1428ه.ق.)، أنوار الأصول، جلد دوم، چاپ دوم، قم: مدرسه الامام علی بن ابی طالب (ع).
منسوب به امام رضا، علی بن موسی (علیهما السّلام)، (1406ه.ق.)، الفقه – فقه الرضا، چاپ اول،  مشهد، مؤسسه آل البیت علیهم السلام‌.
موسوی خمینی، سیّد روح الله (1390ه.ق.)، تحریر الوسیله، جلد دوم، چاپ دوم، نجف أشرف: مطبعه الأداب.
موسوی خمینی، سیّد مصطفی (1418ه.ق.)، تحریرات فی الأصول‏، جلد پنجم، چاپ اول، قم: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره).
موسوی خوئی، سیّد أبوالقاسم (1422ه.ق.)، مبانی تکمله المنهاج، جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسه إحیاء آثار الامام الخوئی.
نجاشى، احمد بن على ‌(1407ه.ق.)، رجال النجاشی، چاپ اول، قم: مؤسسه النشر الاسلامی.
نجفى (صاحب جواهر) محمدحسن‌ (1404ه.ق.)، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام‌، جلد چهل و دوم و چهل و سوم، چاپ هفتم،  بیروت: دار إحیاء التراث العربی‌.
نراقى، محمد بن احمد (1415ه.ق.)، مستند الشیعه فی أحکام الشریعه،جلد دوم، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
نراقى، محمد بن احمد‏ (1422ه.ق.)، مشارق الأحکام‏، چاپ دوم، قم: کنگره بزرگداشت ملامهدی نراقی و ملا احمد نراقی‏.
نورى (محدّث)، میرزا حسین (1417ه.ق.)، خاتمه المستدرک، جلد اول، چاپ اول، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
نورى (محدّث)، میرزا حسین (1408ه.ق.)، مستدرک الوسائل ومستنبط المسائل، جلد هیجدهم،‏ چاپ اول، قم: ‏مؤسسة آل البیت (ع).
ولیدی، محمدصالح (1393)، شرح بایسته­های قانون مجازات اسلامی در مقایسه و تطبیق با قانون سابق، چاپ سوم، تهران: انتشارات جنگل. ‏
یوسفی آبی (فاضل)، حسن بن أبی­طالب (1417ه.ق.)، کشف الرموز فی شرح مختصر النافع، جلد دوم، چاپ سوم، قم: ‌مؤسسه النشر الاسلامی.